У 1932 годзе беларускі пісьменьнік Янка Маўр апублікаваў сваю знакамітую прыгодніцкую аповесьць “Палескія рабінзоны”.

Цяпер сказалі б: раман; цяпер іншыя часы, і рабінзоны іншыя, і стаўленьне да іх не такое ўжо паважлівае. Мішэль Турнье яшчэ ў мінулым стагодзьдзі выдаў свайго “Пятніцу”, дзе разглядае рабінзанаду з гледзішча посткаляніялізму. Дый іншыя аўтары не адстаюць: у свой час стала бэстсэлерам кніжка “Сэксуальнае жыцьцё Рабінзона Круза”. Здаецца, таксама француская.

Часы даўно зьмяніліся, і шмат што ў гісторыі Янкі Маўра падаецца цяпер не такім ужо пацешным. Яе героі, Мірон і Віктар, звычайныя савецкія хлопцы, выпраўляюцца на вакацыях у вандроўку. Выпадкова яны трапляюць у самую лясную глухмень, на бязьлюдныя палескія выспы падчас паводкі, і ня могуць выбрацца з гэтай пасткі. Вакол лес і вада, бабры і балоты, вакол -- пачатак трыццатых. Купалаўскія камунары-мэліяратары яшчэ не дабраліся да гэтага кутка запаведнай прыроды. Хлопцы змагаюцца за выжываньне, мужна пераадольваюць усе нягоды, паралельна знаёмячыся з флёрай і фаўнай роднага краю. Двух Рабінзонаў не бывае – нехта абавязкова мусіць быць чорным дзікуном, а нехта белым і мудрым. Хто зь іх Рабінзон, а хто Пятніца? Янка Маўр як савецкі пісьменьнік бурыць усе законы жанру: яны абодва белыя. Белыя гетэрасэксуальныя мужчыны ў найлепшую пару жыцьця.

Фаўна роднага краю прыносіць сюрпрыз за сюрпрызам. Самы галоўны сюрпрыз: чалавечыя істоты, якія, як высьветлілася, пасяліліся непадалёку. Ды гэта і не зусім людзі: польскія шпіёны, кантрабандысты і дывэрсанты. Нечым яны вельмі нагадваюць дзікуноў-канібалаў у Дэфо: гэткія самыя тупыя і крыважэрныя. Гэтыя нелюдзі мала таго што арганізавалі ў бабровай хатцы склад – яны яшчэ і бяруць у палон савецкага памежніка. Вось сволачы. Але палескія рабінзоны ўсё бачаць і чуюць! Мірон і Віктар вызваляюць няшчаснага і арыштоўваюць мярзотных удзельнікаў антысавецкага супраціву, перадаючы іх органам правасудзьдзя.

Так, сярод герояў аповесьці няма ніводнай жанчыны. Янку Маўру неяк не прыйшло ў галаву разнастаіць фаўну свайго твора такімі рэдкімі істотамі, якія, тым ня менш, дагэтуль сустракаюцца раз-пораз на тэрыторыі РБ. Ва ўсім тэксьце аповесьці няма практычна ніводнага жаночага пэрсанажу, нават ва ўспамінах герояў яны адсутнічаюць: толькі аднойчы Віктар прыгадвае сваю бабулю, якая натрапіла на соннага зайца. Другім пэрсанажам, які можна ўмоўна аднесьці да жаночых, ёсьць дамскія шаўковыя панчохі, якія хлопцы знаходзяць у схованцы кантрабандыстаў. “Вось калі б можна было іх зьесьці”, -- марыць Мірон, як сапраўдны фэтышыст.

Вядома, перад аўтарам стаяла няпростая задача: пэрсанажы мусілі быць дастаткова дарослыя, каб выжыць у такой сытуацыі. З другога боку, калі б у палескую глухмень трапілі падлеткі рознага полу, усялякае магло здарыцца. І аўтар вырашыў не рызыкаваць.

Таму віншуем: Янка Маўр здолеў праігнараваць жанчын. Але вось абмінуць Парыж яму ўсё ж не ўдалося! Неверагодна. Нават у гэтай цёмнай палескай рабінзанадзе, дзеяньне якой адбываецца проста пасярод багны, раптам усплывае парыская тэма!

Вядома, гаворка пра той эпізод, калі галодныя мальцы займаюцца кулінарнымі экспэрымэнтамі.

“Аднаго разу Віктар прынёс зялёную жабу.

- Давай пакаштуем панскай стравы, - сказаў ён.

- Ой, баюся! - скалануўся Мірон.

- А я думаю, калі паны ядуць, дык і нам можна.

- Можа, не такіх?

- Прыблізна такіх, зялёных. А калі крыху і не такой пароды, то бяды не павінна быць. Шкада толькі, што ядуць адны заднія лапкі. А гэткімі кумпякамі не наясіся.

Віктар каменем адрэзаў кумпякі і кінуў іх у агонь. Праз хвіліну выняў, памачыў у соль і працягнуў адзін Мірону. Але той адвярнуўся…”

Інтрыгуе, праўда? Наважыцца ці не? To eat or not to eat?

“ - Ты думаеш, будзе гэтак жа, як тады з зайцам? - засьмяяўся Віктар. - Не, браток, нічога лепшага цяпер ужо не дачакаешся.

Сьмела паднёс да рота, адкусіў.

- Ну, як? - з хваляваньнем спытаўся Мірон.

- Разоў у тысячу лепш за сырога зайца! - адказаў Віктар і зноў адкусіў. - Бяры, пакуль ня позна, а то ўсё зьем.

Узяў і Мірон, з агідай адкусіў.

- Ну як? - запытаў цяпер ужо Віктар.

- Не разабраўся пакуль што.

- Кусай яшчэ!

Адкусіў Мірон яшчэ, потым яшчэ і, нарэшце, усё зьеў.

- Праўду кажучы, нічога дрэннага няма, - прамовіў ён.

- Вось бачыш, - сказаў Віктар. - Нездарма, кажу, паны ядуць. Я чытаў, што ў Парыжы, у рэстаранах, сытыя буржуі вялікія грошы плацяць за гэтую страву. А нам плаціць ня трэба”.

Вось ён, Парыж. Парыж сытых буржуяў, якія, трасучы пузамі, марнуюць свае крывавыя франкі на тое, чаго на Палесьсі заваліся. У пэўную пару, канечне.

“- Затое нам, галодным, трэба, можа, па сотні такіх жаб. А дзе іх гэтулькі набярэш? Гэта старая, а маладыя яшчэ ня вывеліся.

- Тады будзем есьці ўсю, - сказаў Віктар. - Якая розьніца паміж заднімі, пярэднімі нагамі, сьпіной?

Ён узяў яе ў рукі, але кінуў:

- Не, яшчэ не магу, не настолькі прагаладаўся.

- А каб у кнізе было напісана, што ядуць усю, то зьеў бы? - спытаў Мірон.

- Напэўна, - засьмяяўся Віктар”.



Такая яна, сіла мастацкага слова. А калі б у кнізе было напісана, што можна зьесьці брата свайго, што і тут няма розьніцы – ці ўстрымаўся б Віктар ад спакусы? Ці ўжо сядзеў бы перад вогнішчам, абсмоктваючы Міронавы лапкі і адчуваючы, як прыемная цеплыня напаўняе страўнік і сілы вяртаюцца ў малады арганізм? Як жа шмат залежыць ад таго, якія кнігі мы чытаем. І як шмат трэба было прадугледзець першай чалавечай Кнізе. Усе дробязі і нюансы рэцэптуры…

“Пасьля таго яны нават спэцыяльна хадзілі лавіць жаб, але зноў злавілі толькі адну. На гэты раз зьелі ўжо і пярэднія кумпякі, і сьпіну...

І нічога дрэннага ня здарылася.

- Мусіць, усё залежыць ад погляду і прывычкі, - разважаў Мірон. - Мусульмане не ядуць сьвініны, у нас не ядуць каніны, некаторыя ядуць саранчу...

- Я ж тое самае і кажу! - падхапіў Віктар. - У кожным разе, праз тое, што гэта агідна, паміраць ня варта. Але на адной жабе далёка не паедзеш. Хоць абы-якую жывёліну здабыць - усё зьеў бы”.

І паглядзеў на Мірона неяк дзіўна… Але не, гэта нам падалося. Сябрукі выпраўляюцца насустрач новым прыгодам.

Цікава, ці змаглі б мы з табой есьці жабяціну? У такой сытуацыі, як Віктар зь Міронам, мабыць, змаглі б. Уяўляю, як я ў сваім клятчастым чорна-белым фартуху, тым самым, у якім прэзэнтаваў “Белую муху, забойцу мужчын”, смажу для нас жабіны лапкі, завіхаюся каля пліты, правяраю, ці мяккае мяса… Уяўляю, і неяк зусім ня хочацца абедаць. Хоць “Мы з табой на гэтым жабу зьелі” – гучала б салідна.

Экзатычных страваў, якія мне давялося пакаштаваць у жыцьці, так мала, што і гаварыць пра гэта ня варта. Дробязь адна. Мяса сайгака ў астраханскім стэпе, акула ў партугальскай рэстарацыі ў Гамбургу… Хіба гэта экзотыка? Вось сабаку зьесьці ў Пхэньяне – гэта сапраўды заслугоўвала б павагі. Або тую самую саранчу дзесьці далёка, дзе сьвеціць іншае сонца… Як і кожны прагрэсіўны чалавек і вольны творца-экспэрымэнтатар, я скончаны кансэрватар што да ежы. А ты яшчэ большы: як жа цяжка бывае цябе накарміць пякуча-кісла-салодкімі ўсходнімі прысмакамі, мая Ю. А хочацца. Зь літаратурай неяк прасьцей: мае героі “Пасьлямовы перакладчыка” проста пасярод Нямеччыны ядуць каціныя хвасты, тушаныя з гароднінай, і потым беларускага пэрсанажа, калі ён пра гэта даведваецца, доўга і жарсна ванітуе проста пасярод кухні.

Між іншым, мы з табой і сапраўды жывем у сталіцы смажанай жабяціны – у Парыжы. Тэорыі рабінзона Віктара пра буржуйскасьць гэтай стравы, з аднаго боку, цалкам адпавядаюць рэчаіснасьці: жабіны лапкі, з часныком, пятрушкай і ў масьле – гэта і праўда дэлікатэс. Які са значна большай ахвотай жаруць турысты, чым самі французы. Ня быць у Парыжы і не паесьці жабаў? Ды лепш тады зусім ня ехаць!.. “Яны на смак, як кураціна”, -- кажуць абазнаныя грамадзяне, і па іхных вачах відаць, што ніводнай жабы яны ў жыцьці так і ня зьелі. Паводле статыстыкі, толькі двое з васьмі французаў каштавалі жабіны лапкі. Гэты малы адсотак, вельмі малы. Нехта моцна недапрацоўвае ў сваёй адпаведнасьці нацыянальным стэрэатыпам.

Вядома, есьці жабак чалавек пачаў не ад добрага жыцьця. Кажуць, што пачалося гэта ў часы Стогадовай вайны, калі ў Заходняй Эўропе быў голад, выкліканы ня толькі вайсковымі паборамі, пажарамі і рабаўніцтвам, але і вялікімі неўраджаямі (у нейкай ступені яны і паслужылі прычынай баявых дзеяньняў). Зрэшты, усё ўмоўна: жабак і сьлімакоў галодны чалавек еў і дагэтуль, і так было паўсюль, і ў часы Стогадовай вайны іх жэрлі ня толькі ў Францыі. Але нацыянальныя стэрэатыпы ствараюцца палітыкамі, а не людзьмі і ня жабамі.

Трэцяя сусьветная даўно ідзе, кажуць палітычныя аналітыкі. Аднак сярэдняму эўрапейцу пакуль што хапае ежы: яму яе нават зашмат, інакш бы яе не выкідвалі на памыйкі, кожны дзень, тысячамі кіляграмаў. Калі ж жабак усё ж так хочацца, што ажно няўсьцерп – што ж, месцы ёсьць. Самае вядомае – парыская рэстарацыя “La Grenouille” (што так і перакладаецца: “Жабка”). Яна знаходзіцца на 28 Rue des Grands Augustins, проста ў цэнтры гораду. Гэта дужа дарагая рэстарацыя. Ходзяць чуткі, што там наліваюць віно ў слоікі з-пад гарчыцы і просяць пакінуць у падарунак нейкую рэч гардэробу. І гэта яшчэ самыя нявінныя сюрпрызы. Але мы, кансэрватары, ня любім сюрпрызаў. Мы ямо кансэрваваную гародніну і пачуваемся шчасьлівымі. Як палескія жабкі, якім пашчасьціла ўцячы.